Jerzy Kosiński 'Malowany Ptak'

Kosiński to z pewnością jeden z najbardziej kontrowersyjnych pisarzy znanych Polakom. Jego dzieła wielokrotnie budziły skrajne emocje. Najgłośniejszą książką w naszym kraju jest bez wątpienia ‘Malowany Ptak’, którego wymowa przez wielu uważana była za antypolską. Powstały nawet prace krytyczne, które podawały w wątpliwość jej treść, jak np. ‘Czarny Ptasior’ Joanny Siedleckiej z 1993. Bo dopiero w wolnej Polsce można było jakkolwiek dyskutować o ‘Malowanym Ptaku’, jej pierwszy przekład ukazał się dopiero w 1989, podczas gdy zachodni czytelnicy mieli możliwość przeczytania jej ponad 30 lat wcześniej.

O co to całe zamieszanie? Kluczem do tej zagadki jest postać autora i rzekome elementy autobiograficzne zawarte w ‘Ptaku’. Kosiński był Żydem urodzonym w 1933 w Łodzi. Podczas wojny wraz z rodzicami ukrywał się na wsi. Po opublikowaniu w USA ‘Malowanego Ptaka’ zaczęły się dywagacje jakoby głównym bohaterem książki był jej autor, czemu sam zainteresowany nie zaprzeczał. Dopiero we wstępie do późniejszych wydań napisał, że wszystko co zawarł w powieści to fikcja. Jednak już nikt nie zwrócił na to uwagi. Kosiński rozpoczął dyskusję, która trwa do dzisiaj i co jakiś czas powraca w raz z nową książką Grossa czy filmem typu ‘Pokłosie’.

Akcja ‘Malowanego Ptaka’ toczy się w owładniętej wojną Polsce. Sześcioletni Żyd zostaje wysłany przez swoich rodziców na wieś, aby uniknąć śmierci. Chłopi niechętnie dają mu schronienie - wygląda inaczej niż wszyscy, więc miejscowi się go boją. Chłopiec wpada w świat guseł, zabobonów i tradycji. Wciąż zmienia opiekunów. Podczas swoich wędrówek spotyka się z najbardziej wynaturzonymi formami okrucieństwa. Jest świadkiem przemocy, morderstw, gwałtów czy zoofilii. Wszystkie te czyny popełniają wieśniacy, których Kosiński kreuje na wynaturzonych równie jak okupant. W końcu idolami chłopca stają się Kałmucy, czyli dezerterzy z Armii Czerwonej, którzy napadają na jedną z wiosek i mordują mieszkańców. Chłopiec przestaje wierzyć w świat wartości. Zaczyna zdawać sobie sprawę, że kieruje nim tylko i wyłącznie nienawiść. Odrzuca Boga, gdy zostaje wrzucony do rowu z fekaliami po tym jak przez przypadek upuścił mszał w kościele i tym samym napełnia złem swoją duszę. Pragnie tylko zniszczenia i zemsty.

Kosiński opisuje w swojej powieści świat bez zasad. Świat gdzie dobroć, miłość i nadzieja zostały sprane z ludzkiej świadomości przez wojnę. Wojna to w ‘Ptaku’ zaledwie tło do wydarzeń, ale niezwykle istotne, gdyż dehumanizuje ono wszystkich jej uczestników. Niemcy w powieści są postrzegani przez wieśniaków jako słudzy Szatana, bo każdy Niemiec po urodzeniu podpisał pakt z diabłem jak głosi ludowa mądrość. Z kolei mieszkańcy wsi są równie bezwzględni i okrutni. Jeden z nich, zwany Tęczą brutalnie gwałci i morduje młodą Żydówkę znalezioną na torach kolejowych, kobiety bezwzględnie mordują Głupią Ludmiłę, Młynarz wydłubuje oczy parobka łyżką, a Ewka, w której zakochał się główny bohater oddaje się seksualnym praktykom z kozłem. Wszystkim tym okrucieństwom przygląda się mały chłopiec, odmieniec, Żyd, którego niewinność umiera wraz z rozwojem wydarzeń. Pobyt na wsi staje się dla niego prawdziwą szkołą życia. Problem w tym, że nie nauczył się w niej niczego innego poza złem.

Chłopiec w ‘Malowany Ptaku’ jest idealnym przykładem tego jak środowisko wojny wpływa na psychikę. Wszyscy żyją według wartości, które ktoś ładnie określił mianem ‘odwróconego dekalogu’. Nawet niewinne, bezbronne dziecko po takiej traumie nie potrafi się odnaleźć. Wśród wieśniaków czuje się jak tytułowy malowany ptak. Podczas swojego pobytu na wsi mieszkał u łowcy ptaków Lecha. Gdy Lech wpadał w zły nastrój brał jednego ptaka ze swojej kolekcji, malował go i wypuszczał obserwując jak inne osobniki jego gatunku rozszarpują go, gdyż jest ‘inny’. Tak właśnie wygląda sytuacja chłopca. Ludzie boją się go, nienawidzą, uważają za źródło nieszczęść tylko dlatego, że wygląda inaczej. Mimo to jest tak jak oni człowiekiem, Polakiem. Ale kiedy wojna dobiega końca chłopiec już nie jest tą samą osobą . Staje się bezduszny, pozbawiony skrupułów i okrutny jak jego wiejscy opiekunowie i niemieccy oprawcy. Doprowadza do katastrofy kolejowej, w której giną wieśniacy jadący na targ. To jego symboliczny akt zemsty za wszystkie upokorzenia, które otrzymał z ich strony.

Nic dziwnego, że powieść Kosińskiego wywołała burzę. Zburzyła bowiem mit bohaterskich Polaków pomagających Żydom. Polscy partyzanci również zostali przedstawieni w nieciekawym świetle. Autor w sposób brutalny i naturalistyczny przedstawia wynaturzenia mieszkańców polskiej wsi. Mniej wrażliwi czytelnicy z pewnością mogą mieć problemy z przebrnięciem przez niektóre fragmenty powieści. Problem jest jeden – granica między fikcją, a rzeczywistością. Jeśli ktoś przyjmuje, że ‘Malowany Ptak’ powstał na podstawie autentycznych wydarzeń, to rzeczywiście jego lektura może wywołać szok. Jeżeli natomiast potraktujemy powieść Kosińskiego jako fikcję literacką, otrzymamy ciekawie zbudowaną psychologiczną powieść o ludzkim okrucieństwie, trochę zbyt zdominowaną przez naturalistyczne sceny przemocy.

Kiedy na ekrany kin w USA wchodził film ‘Ludzka Stonoga’, każdy widz przed seansem otrzymywał papierową torebkę do użycia we wiadomym celu, a przed wejściem czekały karetki. Nie wiem czy te same środki musiałby być zastosowane, gdyby ktoś odważył się przenieść  na ekran ‘Malowanego Ptaka’, ale z pewnością część widzów o większej wrażliwości w pewnym momencie opuściłaby kino. Ja sam zaliczyłbym się do nich. Powieść Kosińskiego jest naprawdę warta uwagi i przeczytania, jednak nieco zbyt dosłownie emanuje brutalnymi scenami. Nie wiadomo jednak czy autorowi nie chodziło bardziej o sukces komercyjny książki w USA i stąd jest w niej tak wiele wynaturzenia. Warto jednak sięgnąć po ‘Malowanego Ptaka’, chociażby po to, żeby przekonać się, że można napisać powieść o Polakach w czasie II wojny inaczej. Gdzie nie są oni bohaterami, ale istotami równie bezwzględnymi co nazistowski okupant. 

7/10